Skip to main content

Ngā angawā matua

Ngā rā hei tuku i tō tono

Me tuku koe i tō tono i waenga i te Rāhina te 11 o Hepetema me te 5 karaka i te ahiahi, te Rāmere te 13 o Oketopa 2023. E kore mātou e aro atu ki ngā tono kāore anō kia oti. 

Te wā e whakatau ai mātou i ngā tono

Ka whakamōhio atu mātou i te putanga o tō tono mai i te Noema 2023. 

Mā wai e tono

Ka māraurau koe mēnā he rōpū whakahaere kāwanatanga ā-rohe, he rōpū, he kiritōpū rānei, e noho ana ki Aotearoa me:

  • te mahi onāianei ki ngā mahi me ngā ratonga ā-hapori
  • te āhei kia whakaatu i tō mahi kia whakarato i ngā mahi ā-hapori
  • te raukaha kia whakahaere me te tautoko i te takunetanga e marohitia ana
  • te herenga kia whakarato i te aromātai o te takunetanga i muri iho i te whakaratonga.
  • Mēnā ka kite mātou i ngā mōhiohio kāore i te tautoko i ēnei paearu, kāore mātou e aro atu ki tō tono.

He aha ngā mahi ka tautokohia

Kia angitu me whakatutuki ngā mahi takunetanga i ngā paearu e whai ake nei:

  • ka arotahi te kaupapa o te takunetanga me ngā mahi ki te whakanuinga o te Tiriti o Waitangi me tana waitohutanga
  • ka whakapiki te takunetanga i te mōhiotanga me te mātauranga o Te Tiriti o Waitangi
  • ka whakanui me te tuari te takunetanga i ngā kōrero Māori ā-rohe me te whakaatu kua whakapāpā ki te iwi/hapū me te whiwhi i tana tautoko
  • ka whakatairanga, ka whakatenatena hoki te takunetanga i te whai wāhitanga whānui a te hapori mā te whakatenatena i ētahi atu ahurea ki te tuari i ō rātou wheako,kōrero, tirohanga hoki.
  • ka whakaatu ngā kaitono he pēhea tā rātou takunetanga e whakatutuki i ngā hiahia o tō rātou hapori, tae atu ki te hunga hauā 
  • Ka tū te takunetanga i te Rā o Waitangi (6 o Pēpuere), e tata ana rānei ki taua rā, i ngā rā hira rānei o te waitohutanga o te Tiriti i roto i tētahi hapori, rohe rānei.

Ka noho whakaarotau ngā mahi:

  • e whakaatu ana i te whakapāpā whai tikanga me te tautoko i waenganui i te iwi, marae, kāwanatanga ā-rohe me ngā rōpū ā-hapori
  • e whakapiki i te mārama ki Te Tiriti 

Kāore mātou e tuku tahua ki:

  • ngā tāngata takitahi (me tono koe rōpū, kiritōpū, rōpū whakahaere rānei)
  • ngā hōtaka, ngā rauemi mātauranga rānei wā waenga, ki te wā roa
  • ngā haerenga ki Waitangi, Pēwhairangi rānei
  • te hoko waipiro.

Ko ngā whetoko matua o te hātepe tahua

  1. Tirohia mēnā e māraurau ana koe ki te tono.
  2. Whakaritea tō tono.
  3. Tukuna tō tono mā tō mātou tomokanga tahua.
  4. Ka aromātai mātou i ngā tono.
  5. Ka whakamōhio atu mātou i ngā kaitono angitu me te whakarite i ngā whaaetanga tahua.
  6. Ka whakarato koe i ō takunetanga me te tuku mai ki a mātou tō pūrongo aromātai.

Whakaritea tō tono

I roto i tō tono me whakarato koe i ngā mōhiohio e whai ake nei: 

  • ingoa takunetanga me tētahi tautuhinga poto
  • he pēhea e whakatutuki ana tō takunetanga i ia paearu o te tahua
  • āhea, ā, ki hea te takunetanga e tū ai
  • te hōtaka takunetanga
  • tō ahunga ki te whakatinana i te takunetanga 
  • tō mahere pūtea mō te takunetanga 
  • ngā tuhinga tautoko tae atu ki ngā reta tautoko me te taunakitanga e mahi ana koutou hei rōpū whakahaere, rōpū, kiritōpū rānei. 

He ārahi kei roto i te puka tono hei āwhina i a koe ki te whakautu i ngā pātai. Kei roto i te wāhanga e whai ake nei he tirohanga whānui o ngā mōhiohio me whakarato koe. 

Ngā taipitopito takunetanga

Tekau mā toru ngā pātai i runga i te puka tono, me tautuhi koe i tō takunetanga, me tīpako rānei i ngā kōwhiringa whakaheke rānei, kia whakaatu mai ki a mātou ngā mea pēnā i te takiwā o tō takunetanga, te tūmomo whaitua me ngā wāhanga ahurea ka whakauruurua e koe. 
Me whakarato hoki koe i ngā urupare āmiki ki ngā paearu tahua e rima e whai ake nei:  

1. Tautuhia tō takunetanga, ā, he pēhea te kaupapa o tō takunetanga me ngā mahi e arotahi ai ki te whakanuinga o te Tiriti o Waitangi me tana waitohutanga. 

  • Kōrero mō tō kaupapa takunetanga me te take i kōwhiria. 
  • He pēhea te hāngai o tō kaupapa takunetanga ki te whakanuinga i te waitohutanga o Te Tiriti, te Whakataunga Tīti Whakamutunga mō tō hapori, rohe rānei?
  • He pēhea te hiranga o te rā o tō takunetanga ki te waitohutanga o Te Tiriti, te Whakataunga Tīti Whakamutunga mō tō hapori, rohe rānei? 
    Me whakarato koe i ngā taipitopito e mārama ai, e taea ai hoki te aromātai e te paewhiri tō takunetanga, me te māramatanga o te hiranga ki te whakanuinga me te hapori. Hei tauira: 

He rā ngahau, koreutu, whakaurua mai ngā mea katoa, pai mā te whānau me ngā toa hoko kai, ngā whakaari ahurea, te tuku kōrero, me ngā awheawhe. Mā ngā awheawhe pāhekoheko e hāngai ana ki te whānuitanga o ngā rōpū taipakeke, ā, he kōwhiringa mā ngā kaiwhakauru te ako i te huhua o ngā haratau tuku iho, hou hoki pērā i te raranga harakeke, te waihanga poi me te ako i te reo Māori waiwai me ētahi atu mōhiohio mō te Tiriti o Waitangi. Ka tū ngā whakaaturanga e whakaatu ana i ngā rauemi mātauranga e pā ana ki Te Tiriti o Waitangi tae atu ki tētahi puka whaiwhai pātai iti e aro ana ki ngā tamariki, ā, ka ārahi ngā kaikōrero manuhiri i te kōrerorero mō te hītori o te Tiriti. 

2. Tautuhia ka pēhea e whakapiki tō takunetanga i te mōhiotanga me te mātauranga o Te Tiriti o Waitangi. 

  • He aha ngā kōrero mō te Tiriti e tuari ana koe?
  • He pēhea aua kōrero i āwhina (ka āwhina rānei) ki te hanga i tō hapori?
  • He pēhea ngā mōhiohio mō Te Tiriti e tuarihia ai ki ngā tāngata e haere mai ana ki te takunetanga. 
  • Me pēhea e whakapāpā ki ngā tāngata e tae mai ki tō takunetanga ki te whakapiki i tō rātou mōhio ki Te Tiriti? 
  • He aha te mea e hiahia ana koe ka akona e ngā tāngata ki tō takunetanga? 

3. Tautuhia he pēhea tō takunetanga e whakanui me te tuari i ngā kōrero Māori ā-rohe me te whakaatu kua whakapāpā ki te iwi/hapū me te whiwhi i tana tautoko. 

  • He aha ngā mahi, ngā whakaari Māori hoki/rānei mō te takunetanga?
  • Mēnā e tuku kōrero ana koe mai i tētahi tirohanga, mā wai taua tirohanga, ā, he aha i kōwhiria ai?
  • He pēhea e whai wāhi ai te iwi/hapū ki te whakamahere me te whakarato i tō takunetanga? 
  • He pēhea e tuarihia ngā kōrero ā-iwi/hapū, ā, mā wai ngā kōrero e kōrero?

4. Tautuhia he pēhea e whakatairanga, e whakatenatena hoki tō takunetanga i te whai wāhitanga whānui a te hapori mā te whakatenatena i ētahi atu ahurea ki te tuari i ō rātou wheako,kōrero, tirohanga hoki.

  • He pēhea tō takunetanga e tō mai i ngā hapori ā-rohe me ngā rōpū kia tae mai me te whai wāhi atu?
  • He hapori rerekē i roto i tō rohe me tō takiwā e whai wāhi ana ki te whakamahere me te whakarato o te takunetanga? 
  • Kua whiwhi tautoko koe i ngā kaunihera ā-rohe, i ngā hapori rerekē rānei mō te takunetanga? 
  • He aha ētahi atu mahi, whakaari rānei a ētahi atu ahurea e whakaurua mai ki te takunetanga? 

5. Tautuhia he pēhea tō takunetanga e whakatutuki i ngā hiahia whai wāhi atu o tō hapori, tae atu ki te hunga hauā.

  • Whakaarohia te āheitanga mō ngā tāngata hauā katoa, ngā kaumātua me ngā rangatahi. 
  • E aha ana koe kia whakatapoko i ngā tāngata me ngā wero ā-tinana, ā-hīkoi, me ngā waimaero ā-hinengaro, ā-hirikapo ā-tairongo rānei? 
  • He pēhea e whakamahere ana koe kia whakatapoko tō takunetanga ki te tokomaha o te hunga e āhei ana?

Kia whakatapoko i tō takunetanga

Tērā ētahi atu mōhiohio mō te hoahoa i ngā takunetanga whakatapoko e wātea ana ki te pae tukutuku a te Manatū Whakahīato Ora, ā, kei raro iho i tā mātou ārahi Word hoki. 

Ngā hui me ngā takunetanga whakatapoko (MSD website)

Te hōtaka takunetanga

Me whakauru ki tō hōtaka takunetanga te rā o te takunetanga, te takiwā, te tāonenui rānei e tū ai te takunetanga me te rahi o te hunga mātakitaki e taetae mai. 

Te ahunga whakatinana

Ka whāki tō ahunga whakatinana ki a mātou ngā mahi matua e mahia ai e koe ki te whakarato i tō takunetanga, ko wai te hunga whai wāhi me tō rārangi wā. Me whakapono mātou kua whakaritea e koe ngā mahi tika kia angitu te takunetanga. 

Ina whakahua ana i tō ahunga whakatinana whakaarohia: 

  • Me aha kia whakarite mō tō takunetanga, ā, mā wai e mahi ngā mahi?
  • He aha ngā whakamōrea o te whakarato i tō takunetanga ki te wāhi tūmatanui, ā, he pēhea e whakamaurutia ai? Whakaarohia hauora me te haumaru, te whakahaere hunga mātakitaki me te whakahaere haumaru. 

Mahere pūtea takunetanga

Me whakaoti koe i te anga mahere pūtea me te tāpiri ki tō tono hei mōhiohio tautoko. 

He anga mahere pūtea tauira

Whakaritea kia whakaata tō anga i tō tūnga GST. Mēnā: 

  • e rēhitahia ana koe mō te GST whakaratohia ngā uara hāunga te GST. Ka whiwhi koe i te GST hei tāpiritanga atu ki tō utu pūtea. 
  • kāore koe i te rēhitatia mō te GST, ka whakaata ngā uara e whakarato ana koe i te utu me utu e koe. 

Ngā mea me tāpiri ki tō mahere pūtea

Moni whiwhi mō te takunetanga

Whakaurua te rahi tapeke o: 

  • te tahua e tono ana koe i te Manatū Taonga 
  • te tahua kua whiwhi koe i ētahi atu mātāpuna pērā i ngā tarati ā-hapori, te hunga tukuoha, ētahi kaituku tūmataiti rānei, me ētahi atu pūtea
    whakamāramahia e hāngai ana te tahua ki te aha
    whakamāramahia he aha te tahua kua herea kētia, kua whiwhia kētia, kāore rānei i te tino mōhio mēnā ka whiwhia 
  • te uara o ētahi atu tāpaetanga pērā i ngā hāora tūao me ētahi atu koha ā-mahi, ā-rawa rānei
  • te utu tapeke o te takunetanga.

Whakapaunga takunetanga

Whakaurua mai ngā utu katoa o tō takunetanga me te whakarato i ngā whakamāramatanga mō ia utu, hei tauira, te utu mō te hōro, te tuku kirimana rānei ki te tangata hangarau tūrama mō te takunetanga mō te $45 mō ia hāora.

Ngā tuhinga tautoko

Kia tautoko i tō tono, me tukuatu i: 

  • Tō anga mahere pūtea whakamutunga mō te takunetanga. 
  • Ngā reta tautoko e rua mō te takunetanga.  Me hāngai pū ngā reta ki tō takunetanga, ā, kua tuhia inākuanei. E marohi ana mātou kia tāpiri i tētahi reta nā tō kaunihera ā-rohe me tētahi reta nā te iwi ā-rohe. 

Tētahi tuhinga e whakatūturu ana he rōpū whakahaere, rōpū, kiritōpū rānei koutou e mahi ana ināianei.

Ko ētahi taunakitanga hāngai:

  • he tuhinga e pā ana ki ngā whakaritenga turepapa pērā i te tīti tarahiti, te tiwhikete kaporeihana rānei
  • he reta ōkawa nā tō kaunihera Māori ā-takiwā, te iwi whaimana tika rānei
  • he tārua o tētahi Ōta Kōti Whenua Māori
  • he hāpono o te anga rōpū whakahaere, he tārua rānei o ngā meneti o ngā hui riterite, ngā hui ā-tau rānei.

Te tuku i tō tono

Me tuku ngā tono katoa mā tō mātou tomokanga tuihono. Ki te pērā me:

  1. Waitohu mai hei kaiwhakamahi: Mēnā he pūkete kē tāu, takiuru me te ingoa kaiwhakamahi me te kupuhuna kua whakamahia kētia e koe. Mēnā me waitohu mai, whakamahia tō ingoa me tō wāhitau īmēra. 
  2. Waihangatia tētahi pūkete mō tō rōpū whakahaere: Mēnā kua waihanga koe i tētahi pūkete i mua, ā, e tono ana mā taua rōpū whakahaere anō, whakamahia anōtia te pūkete ōrite nō mua.  
    Mēnā koinei tō wā tuatahi, e rēhita ana rānei koe hei māngai mō tētahi atu rōpū whakahaere, waihangatia tētahi pūkete mō taua rōpū whakahaere.
  3. Tukuna mai tō tono: Ka mutu ana te waihanga i te pūkete, ka āhei te whakaoti i tō tono mā te tīpako 'Apply' i runga i tō whārangi kāinga.   
     

Ka āhei koe te pupuri, te kati, me te hoki anō ki tō tono i ngā wā katoa i mua i te tuku i te puka. 

Kāore e taea e koe te tuku ō puka tono i mua i te whakautu i ngā pātai whakature katoa. E tohua ana ēnei mā te whetūriki *, ā, ka whakaatuhia ki te tae whero mēnā ka whakamātau koe ki te tuku, ā, kāore anō kia oti.   

Mā te pānui te ārahi kaiwhakamahi tomokanga tuihono koe e tautoko
Haere ki te tomokanga Tuihono

Hātepe aromātai tono

Ka aromātaihia tō tono e te paewhiri e whakahaeretia ana e mātou. Ka aromātai te paewhiri i te tono i runga i te paearu kaitono me te paearu mārauraru takunetanga. Mā mātou ngā whakataunga whakamutunga. 

Ka aha mēnā e angitu ai koe

Mēnā e angitu ai tō tono, ka tonoa koe ki te uru mai ki tētahi whakaaetanga tahua me mātou. 

Ka marohi pea te paewhiri i te taumata rerekē o te tahua i tērā i tono ai koe. Ki te pērā, ā, kāore e taea te whakarato tō takunetanga, ehara i te mea me whakaae koe ki te tāpaetanga tahua.

Ka pānuitia e māotu ngā tono angitu i runga i tēnei pae tukutuku tae atu ki:

  • te ingoa o tō rōpū, kiritōpū, rōpū whakahaere rānei
  • te ingoa o tō takunetanga
  • he whakaaturanga poto mō tō takunetanga
  • te tauwāhi o tō takunetanga
  • te rahi i whakawhiwhia. 

Ngā kaitono angitu i te tau 2023

Ka aha mēnā kāore e whakaaetia tō tono

Ka whiwhi koe ki tētahi īmēra whakamōhio e whakaatu ana i te putanga o tō tono. Ka taea e mātou te whakahoki kōrero mō te take kāore i whakaaetia tō tono mēnā ka pātai mai koe. 

Te whakarato me te pūrongorongo

Ki te angitu koe, me whakarato koe i te pūrongo aromātai me te whakapaunga i roto i te marama kotahi i muri i te takunetanga. Ki te kore koe e pūrongorongo mai, ka pāngia tō āheinga ki te whiwhi tahua mā tēnei tahua ā muri ake.

Me whakamōhio mai koe ki a mātou i ngā panoni nui ki tō takunetanga, tae atu ki te rā o te takunetanga, ngā mōhiohio whakapā rānei. 

Ki te kore e taea tō takunetanga te whakahaere, ahakoa he aha te take, me whakamōhio wawe mai koutou ki a mātou. Ka herea pea koe ki te whakahoki i te pūtea. Ki te kore e taea tō takunetanga te whakahaere nā ētahi āhuatanga ohorere, ka āhei pea koe te pupuri tonu i tētahi wāhanga o te tahua hei utu i ngā utu kore e taea te whakahoki, i muri i te kōrero tahi me mātou.

Te whakahaumaru i ō mōhiohio

Ka whakamahi anake mātou i ngā mōhiohio matawhaiaro e whakaratoa ana i roto i tō:

  • pūkete tomokanga tuihono o Manatū Taonga
  • tono. 

Mā te tono, e whakamana ana koe i a mātou ki tono, whāki rānei i ngā mōhiohio ki tētahi atu tari kāwanatanga, tari rānei, tangata takitahi, rōpū whakahaere rānei mō te whakahaere i te Te Tahua Whakanui i te Rā o Waitangi te take.
 
Ka haumaru te pupuri i ō mōhiohio katoa, ā, ka tuari anake mēnā e whakaturea ana i raro i te Privacy Act 2020. Ka tae ki te wā kāore i te hiahiatia ō mōhiohio, ka whakaputua haumarutia, ka whakakorengia rānei i raro i te Public Records Act 2005. 

Ka pānuitia e mātou ngā taipitopito o tō takunetanga pērā i te ingoa o te kaitono, te ingoa me te wāhi o te takunetanga, he whakamāramatanga poto mō te takunetanga, me te rahi o te tahua. Kāore mātou e pānui i ētahi mōhiohio arumoni, muna rānei hāunga e whakaaetia ā-tuhi ai e koe. 

Īmēra mai ki a mātou mēnā e āwangawanga ana koe ki ngā mōhiohio e pupuri ana mātou mōu ki [email protected] 

Te tikanga o ngā kupu me ngā paearu i roto i tēnei ārahi

Ka whakarato mātou i ētahi atu taipitopito, tauira hoki hei āwhina i a koe ki te māma ki ngā kupu me ngā paearu i roto i tēnei ārahi, ā, he pēhea e hāngai ana ki a koe i raro iho.

Te Whakanui i Te Tiriti o Waitangi me tana waitohutanga

Me whakamārama ngā kaitono ki te tahua he pēhea tō rātou takunetanga e whakahōhonu ana, e whakawhānui ana hoki i ngā matapaki mō Te Tiriti me te whakaatu te hiranga o te Tiriti he kaupapa matua mō te takunetanga. Ko ētahi o ngā mahi pea ko ngā whakaaturanga, ngā kōrero, ngā whakaari tōai, te tuku kōrero, he whaiwhai pātai te mea, te mea. 

Toro atu ki te pae tukutuku a NZHistory  kia pānuitia te hītori o Te Tiriti.

Treaty of Waitangi (NZ History)

Paewhiri

Kei runga i te paewhiri ētahi māngai nō te kāwanatanga, rāngai hoki/rānei e aromatawai ai i tō tono ki te paearu.

Whakatapoko 

Whakaarohia ngā āhuatanga e whakatūturu ana e whakatapoko ana tō takunetanga ki te katoa, pērā i te whakakakau, te wāhi, te pāka, ngā whakaurunga wharepaku, te nohoanga me ngā tohu mō te takunetanga. Ka marohi hoki mātou me whakaaro koe mēnā e hiahiatia ana ētahi taputapu, kaiwhakamāori Reo Rotarota o Aotearoa (NZSL) kia whakatapoko te takunetanga ki te katoa.

Me koreutu te takunetanga kia tae mai ngā tāngata. E pai ana pea he koha iti. Ko te tikanga o te koreutu me kaua te tangata e utu, e whakaaro rānei me utu kia mātakitaki, whakapāpā, whai wāhi atu rānei ki te takunetanga. E pai ana ngā hokonga kōwhiringa hāngai (pērā i te kai, inu, otinga rānei) hei wāhanga o te takunetanga, mēnā kāore e whakaarohia ana he ārai ki te whakauru mai, he ārai tūturu rānei.

Ngā utu kore e taea te whakahoki

Mēnā kua herea ētahi utu i mua i te whakakore i te takunetanga nā ngā āhuatanga ohorere, ka taea ēnei utu te utu me te whakahoki mai i te toenga o te tahua ki a mātou.