Skip to main content
  • Tīpakohia tō reo:

He kōrero mō ngā whakataunga Tiriti ā-hītori 

I waitohua te Tiriti o Waitangi e ngā Rangatira Māori me ngā māngai o te Karauna o Piritānia i te tau 1840. 

Nā ngā rōpū kerēme Māori ngā kerēme ā-hītori ki te Karauna mō ngā whatinga o te Tiriti o Waitangi i mua i te tau 1992. Ka whai ēnei whakataunga ki te whakatatū i ēnei kerēme mā te whakarato i tētahi puretumu ki ngā rōpū kerēme. Ina whakaotia te whakataunga, ka whakaturea.

Kei runga i te ipurangi ngā pukapuka e pā ana ki te Tīriti Whakataunga me te ture ki ngā pae tukutuku kāwanatanga e rua: 

Treaty of Waitangi claims (New Zealand Government)

New Zealand legislation (Parliamentary Counsel Office)

Tā mātou mahi ki te hātepe whakataunga Tiriti 

I te wā o te hātepe whakataunga, e whakapāpā ana mātou ki ngā rōpū kaikerēme ā-iwi, me ō rātou hinonga mana whakahaere whaimuri whakataunga (PSGE), e kōwhiri ana i te puretumu hononga hei wānanga o tō rātou pūhera whakataunga Tiriti katoa.

E whakarato ana te nuinga o ngā Tīti Whakataunga kia whakawhanake i ngā whakaaetanga hononga tāpiri, i waenga i te iwi me tētahi minita motuhake o te Karauna, tētahi tari kāwanatanga rānei.  

Ka uru tō mātou Tumu Whakarae, hei māngai mō te Minita mō ngā Toi, te Ahurea me te Tukunga iho, ki ngā whakaaetanga hononga ki tētahi rōpū kaikerēme ā-iwi me tana PSGE mā tētahi kawenata, tikanga, whakaaetanga tiaki taonga rānei.  

Ka whakatakoto ēnei whakaaetanga hononga me pēhea te Minita mō ngā Toi, te Ahurea me te Tukunga iho me tō mātou Tumu Whakarae e pāhekoheko, me te mahi i ngā mahi tauwhāiti, whakahaerenga hoki e hāngai ana ki te rōpū kaikerēme ā-iwi, e hiahiatia ana rānei e taua rōpū, e pā ana ki te tiaki, te whakahaumaru me te whakauka i ngā taonga me ngā tukunga iho o ngā iwi.

Whaimuri mai me tautuku ki ngā haepapa e whakahuatia ana i roto i tētahi whakaaetanga hononga i tukua i raro i te ture whakataunga.  

Ngā tikanga me ngā kawenata  

I mua i te tau 2016, i tāpae mātou i te puretumu hononga i roto i te āhua o te tikanga, te kawenata rānei. He taputapu puretumu ngā tikanga me ngā kawenata e pā ana ki ngā tūnga me ngā kawenga o tā mātou tari i raro i te Protected Objects Act 1975. 

Whakaaetanga Tiaki Taonga  

I te tau 2017, i whakawhanaketia te Whakaaetanga Tiaki Taonga (Whakaaaetanga) he whakaaetanga hononga kiritōpū. Ka whakatakoto te Whakaaetanga i te takohanga o ngā rōpū ki te hononga e haere tonu ana e huawaere ana i te tiaki me te whakahaere, te mahi, te whanaketanga, te whakarauora, me te āhei ki te taonga, ahakoa e pupurihia ana e te iwi, e ngā tari ahurea me te tukunga ihotanga rānei. Kei roto i tēnei (engari ehara tēnei i te katoa): 

  • te hātepe kerēme o te Protected Objects Act 1975 e pā ana ki ngā taonga tūturu
  • te whakahaerenga o ngā whakamaharatanga ā-motu, ngā urupā pakanga me ngā urupā ā-hītori i roto i te rohe hāngai 
  • ngā rangahau me ngā tānga ā-hītori 
  • ngā kōwhiringa kopounga ki ngā poari toi, ahurea, tukunga ihotanga hoki
  • te akoako mō te kaupapahere me te ture  
  • te rēhita o ngā iwi hei kaimātai mātanga me ngā kaikohikohi o ngā taonga tūturu me ētahi atu kaupapa.

Ka whakamana te Whakaaetanga i te rangapū i waenga i ngā iwi Māoari me ngā tari o Te Ara Taonga e hāngai ana, ā, koia ēnei: 

  • Te Manatū Taonga (MCH) 
  • Te Tari Taiwhenua (DIA) 
  • Te Rua Mahara o te Kāwanatanga (DIA) 
  • Te Puna Mātauranga o Aotearoa (DIA) 
  • Te Papa Tongarewa 
  • Pouhere Taonga
  • Ngā Taonga

E whakamahia ana te Whakaaetanga kiritōpū hei taputapu puretumu matua i roto i ngā whiriwhiringa whakataunga Tiriti. Ahakoa ka whiriwhiri tonu ētahi tari kāwanatanga i ngā whakaaetanga hononga motuhake e hāngai anaa ki te tari.

Te Ara Taonga

He anga Te Ara Taonga mō ā mātou ko ētahi atu tari kāwanatanga mahi ngātahi me ngāi iwi ki te tautoko i ō rātou wawata ā-ahurea, ā-tukunga ihotanga hoki.

Ngā whakaaetanga hononga 

E rārangihia ana i raro iho ngā kawenata, ngā tikanga me ngā whakaaetanga katoa kua uru atu mātou i raro iho. Kua whakakorengia ētahi waitohu mō ngā take tūmataiti.  

2023

Te Nehenehenui (Ngāti Maniapoto) (PDF 6 MB)

2022

Ngāti Rangitihi (Te Mana o Ngāti Rangitihi Trust) (PDF 2 MB)

Moriori Imi Settlement Trust (PDF 13 MB)

Ahuriri Hapū (Mana Ahuriri Trust) (PDF 1.2 MB)

Ngāti Maru (Taranaki) (Te Kāhui Maru Trust: Te Iwi o Maruwharanui) (PDF 1.8 MB)

2021

Ngāti Paoa (PDF 288 KB)

2019

Ngāti Rangi (Te Tōtarahoe o Paerangi) (PDF 10 MB)

Te Kotahitanga o Ngāti Tūwharetoa (PDF 2.7 MB)

Ngāti Hinerangi (Te Puāwaitanga o Ngāti Hinerangi Iwi Trust) (PDF 2.7 MB)

Ngāti Tūwharetoa (Waikato River) – Tūwharetoa Trust Board (PDF 1.8 MB)

2018

Te Wairoa iwi and hapu (Tātau Tātau o Te Wairoa Trust) (PDF 2.4 MB)

Ngāi Tai ki Tāmaki Tribal Trust (PDF 2.6 MB)

Ngāti Tamaoho Settlement Trust (PDF 2.6 MB)

2017

Rangitāne o Manawatū (Settlement Trust) (PDF 2 MB)

(Wairarapa Tamaki nui-ā-Rua) Rangitāne Tū Mai Rā Trust (PDF 2.6 MB)

Te Ātiawa/Taranaki Whānui (Port Nicholson Block Settlement Trust) (PDF 2.2 MB)

Taranaki Iwi (Te Kāhui o Taranaki Trust) (PDF 2.6 MB)

Te Kotahitanga o Te Atiawa Trust (Taranaki) (PDF 1.6 MB)

Ngāruahine (Te Korowai o Ngāruahine Trust) (PDF 2.6 MB)

Ngatikahu ki Whangaroa (Kahukuraariki Trust) (PDF 2.6 MB)

Ngāti Pūkenga (Te Tāwharau o Ngāti Pūkenga Trust) (PDF 3.1 MB)

2016

Te Kōpere o te iwi o Hineuru Trust (PDF 314 KB)

2015

Ngāi Takoto (PDF 1.56 MB)

Ngāti Hauā (PDF 525 KB)

Ngāti Kuri te Hiku (PDF 1.55 KB)

Te Aupōuri (PDF 2.43 MB)

Te Kawerau ā Maki Settlement Trust (PDF 2.86 MB)

Te Rarawa (PDF 1.50 MB)

2014

Maungaharuru-Tangitū Trust (PDF 0.99 MB)

Ngai Tuhoe (PDF 9.38 MB)

Ngāti Apa (PDF 1.17 MB)

Ngāti Apa ki te Rā Tō (PDF 2.6 MB)

Ngāti Koata (PDF 4.26 MB)

Ngāti Kuia (PDF 2.64 MB)

Ngāti Rangiteaorere (PDF 880 KB)

Ngāti Rangiwewehi (PDF 884 KB)

Ngāti Rārua (PDF 2.75 MB)

Ngāti Tama ki Te Waipounamu Trust (PDF 2.91 MB)

Rangitāne o Wairau (PDF 2.75 MB)

Tapuika (PDF 820 KB)

Te Ātiawa o Te Waka-a-Māui (PDF 2.79 MB)

2013

Ngāi Tāmanuhiri (PDF 3.03 MB)

Ngati Manuhiri (Tāmaki) (PDF 2.61 MB)

Ngāti Whātua o Kaipara (PDF 1.16 MB)

Ngāti Whātua Ōrākei (PDF 2.68 MB)

Waitaha (PDF 853 KB)

2012

Ngāti Mākino (PDF 2.91 MB)

Ngāti Manawa (PDF 3.64 MB)

Ngati Porou (PDF 4.08 MB)

Ngāti Whare (PDF 897 KB)

Rongowhakaata (PDF 3.60 MB)

2011

Ngāti Maniapoto (Waipā River) (PDF 1.21 MB)

2010

Raukawa Settlement Trust (River Interests) (PDF 995 KB) 

Te Arawa River Iwi Settlement Trust (PDF 252 KB)

2009

Te Pumautanga o Te Arawa Trust (PDF 905 KB)

Waikato Tainui (PDF 2.37 MB)

2008

Te Roroa (PDF 431 KB)

2006

Ngāti Mutunga Taranaki (PDF 1.13 MB)

Te Arawa Lakes (PDF 912 KB)

2005

Ngāti Awa (PDF 507 KB)

2003

Ngaa Rauru Kiitahi (PDF 230 KB)

Ngāti Ruanui (PDF 1.99 MB)

Ngāti Tama (Word 61.5 KB)

Ngāti Tūwharetoa Taranaki (PDF 214 KB)

2002

Te Uri o Hau (PDF 2.22 MB)