Skip to main content
  • Tīpakohia tō reo:

Te ahunga o 'Te Ara Taonga'

I whakatū mātou i te ahunga o Te Ara Taonga hei urupare i ngā iwi me ngā hapū i rapu i te ara ngāwari ake, whaitake ake kia whakapāpā me te kiritōpū Karauna o ngā tari ahurea me te tukunga iho, ka kīia hoki te kiritōpū o Te Ara Taonga.

Te anga Tiaki Taonga   

He anga Tiaki Taonga e whakamōhio ana, e ārahi ana hoki i ā mātou hononga ki ngā iwi.  

Ka neke te arotahi i ngā taputapu puretumu e hāngai ana ki te tari kotahi me ngā whakaritenga aroruatanga ki ngā mahi me ngā kawenga me te arotahi ki te tiaki, te whakahaumaru me te whakauka i ngā taonga me ngā tukunga ihotanga o ngā iwi.  

Ko ētahi painga o te ahunga e hāngai ana ki te taonga e whai ake nei:

  • e whakarato ana mō te rangapū pūmau i waenga i te iwi me ngā tari 
  • e whakaiti ana i te taumahatanga whakahaere mā te iwi e hiahia ana ki te whakapāpā ki ngā tari
  • e tautoko ana i te mahi tahi nui ake puta noa i ngā tari kia whakatutuki i ngā wawata ā-ahurea, ā-tukunga ihotanga hoki o ngā iwi, ngā hapū me ngā whānau.

Ko ngā tari kiritōpū o Te Ara Taonga 

Ko ngā rōpū o te kiritōpū o Te Ara Taonga ko:

  • Te Manatū Taonga 
  • Te Tari Taiwhenua, tae atu ki; 
    • Te Rua Mahara o te Kāwanatanga
    • te Puna Mātauranga o Aotearoa
    • te Whare Pukapuka o Alexander Turnbull
  • Pouhere Taonga
  • Te Papa Tongarewa
  • Ngā Taonga.

E ārahi ana mātou i te mahi ruruku i roto i tēnei ahunga.   

Te Ara Taonga i roto i ngā whiriwhiringa Whakataunga Tiriti

Below is a summary of the Te Ara Taonga process when agencies have individual agreements with iwi on projects. Note that this is a general guide to the process, not all agreements follow each step in the order listed.

  1. I mua i te whakaaetanga ā-mātāpono 
  2. Ka hui tahi ngā tari me ngā iwi kia rongo ai i ō rātou wawata
  3. Ka waitohua te whakaaetanga ā-mātāpono 
  4. He matapaki ki ngā tari mō te Whakaaetanga Tiaki Taonga whakaaetanga hononga 
  5. E waitohua ana te tīti whakataunga/ture whakataunga
  6. Ka hui ngā tari kia āwhina i ngā iwi ki te whaiwhakaaro ki ngā whakaarotau Tiaki Taonga, ngā rauemi me te whakawhanake pea i te/ngā mahere. 

Treaty settlement agreements

E tautoko ana mātou i te huawaere o ngā kerēme whakataunga Tiriti mā te mahi tahi me ētahi atu tari kāwanatanga rāngai ahurea me te tukunga iho ki ngā whakaaetanga rangapū e hāngai ana ki ngā taonga a ngā iwi me ngāi Māori me ngā wawata tukunga iho. 

He pēhea ngā tari o Te Ara Taonga e tautoko ai i ngā wawata a ngā iwi Māori mō ngā taonga me ngā tukunga ihotanga

Te whakauka

Ka huawaere ngā tari o Te Ara Taonga i te tiaki, te whakauka, te whakahaumaru me te whakahaere o ngā taonga me te tukunga ihotanga – ahakoa e pupurihia ana e ngā iwi, ngā whānau, ngā hapū, ngā rōpū Karauna rānei.  

Heritage New Zealand Pouhere Taonga

Ka tuku tohutohu te Pouārahi me ngā kaimahi Tira a Pouhere Taonga ki ngā whānau, hapū, iwi, marae hoki mō te whakauka, te whāomoomo, te aronga, me te whakahaere o ngā wāhi tukunga ihotanga Māori me Ngā Tapuwae o Ngā Tūpuna. Ka taea hoki te tuku tohutohu mō ngā rautaki, ngā pūrere, me ngā taputapu whakahaere.

Ko te kaupapa mō ngā tukunga ihotanga Māori kia tautoko i te whakahaere me te kaitiakitanga a ngā whānau, ngā hapū, me ngā iwi a ō rātou wāhi tukunga ihotanga, ahakoa mā te whakauka ā-ringa, te aronga ā-ture, te akoranga, ngā wānanga, ngā awheawhe, te rangahau, te mahi tahi, te taunakitanga rānei.   

Pouārahi | Māori Heritage Advisors (Heritage New Zealand Pouhere Taonga)

Te Puna Mātauranga o Aotearoa   

E noho haepapa ana te Puna Mātauranga o Aotearoa ki te tiaki me te whakauka i ngā pukapuka, ngā whakaputunga, ngā whakaahua, ngā hopunga oro me ngā toi tino hira rawa o Aotearoa. Akona me pēhea koe e whakauka ō ake taonga, ā, me pēhea te Puna Mātauranga o Aotearoa e āwhina.   

Caring for your collections (National Library of New Zealand)

Ngā Taonga Sound & Vision

Ka tāpae Ngā Taonga i ngā tīwhiri whakauka hei tiaki i ngā kohikohinga ataata-oro ki te kāinga.  

Preservation advice (Ngā Taonga Sound & Vision)

Te Papa

Akona me pēhea e tiaki ai i ō taonga, me ngā tohutohu mārama rawa a ngā mātanga nō Te Papa mō ngā papanga, ngā whakaahua, ngā mea rākau, pepa, maitai, kōata, toka hoki. 

Guides to caring for objects (Te Papa)

Ngā rauemi ā-hītori 

Ka tuku ngā tari o Te Ara Taonga i ngā kōwhiringa mā ngā iwi kia whakawhanake me te tuku kōrero me te tuari i te hītori hira o te iwi, ki Aotearoa whānui, ā, ki te ao hoki.  

Archives New Zealand

Kua tukuna mā Te Rua Mahara o te Kāwanatanga e tiaki te Tiriti o Waitangi, te Whakaputunga o te Rangatiratanga o Ngā Hapū o Nu Tireni, me ngā whakaputunga manomano pērā i ngā mauhanga o te Kōti Whenua Māori, he taonga ki a ngāi Māori. Ka whānui te whakamahi a te Karauna me ngā kaikerēme i ngā pukapuka nō te rautau tekau mā iwa, he mea riterite te kōrero i roto i ngā kerēme ki te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi. Kei te pae tukutuku o Te Rua Mahara o te Kāwanatanga e kite ai koe i ngā aratohu e hāngai ana ki te ao Māori, tae atu ki ngā whakamārama e pā ana ki te rangahau i tō whakapapa me te kite mōhiohio e pā ana ki ngā poraka whenua.   

He aratohu Māori (Te Rua Mahara o te Kāwanatanga)

Heritage New Zealand Pouhere Taonga

Ko te Rārangi Kōrero o ngā Tukunga ihotanga (te Rārangi) he mauhanga ā-motu o ngā tukunga ihotanga tūāpapa wāhi hōhonu me te kanorau o Aotearoa. Ko te noho ki te Rārangi Kōrero tētahi ara kia tino tiaki i ngā tukunga ihotanga Māori mā te whakatairanga i ngā kōrero hāngai me ngā hononga ā-iwi ki aua wāhi.  

Ngā tukunga ihotanga Māori i runga i te Rārangi (Pouhere Taonga)

Manatū Taonga Ministry for Culture and Heritage

Te aratohu Hītori ā-waha o Aotearoa  

Ko te hītori ā-waha tētahi tikanga kia kohikohi mōhiohio. Koia te hopunga oro, ataaata rānei o tētah uiui me te tangata e kōrero mō tana wheako matawhaiaro mō tētahi kaupapa e pā ana ki te hītori. Kei ngā reo katoa, ā, kei roto pea te whakapapa, te waiata, te karakia, te tātai whakapapa, ngā waiata tauiwi, te kanikani me te īnoi.   

Aratohu Hītori ā-waha mō Aotearoa (Manatū Taonga) 

Te pae tukutuku Ope Taua Māori (28) 

He mea whakaihi te pae tukutuku Ope Taua Māori (28) ki ngā tāne i roto i te Ope Taua Māori (28) i te Pakanga Tuarua o te Ao, ā, ko ō rātou whānau me ō rātou hoa. Tūhuratia ētahi atu kōrero mō ngā hōia Māori i roto i te Pakanga Tuatahi o te Ao me te 3,600 tāne o te Ope Taua 28 i roto i te Pakanga Tuarua o te Ao mā te rārangi Ope Taua e taea ana te rapu.   

Pae tukutuku Ope Taua Māori (28) (Manatū Taonga)

Te Ara te Mātāpunenga o Aotearoa 

He aratohu Te Ara te Mātāpunenga o Aotearoa ki ā tātou tāngata me tā tātou taiao, hītori, ahurea, pāpori hoki. Neke atu i te 3,000 haurongo nō Ngā Tāngata Taumata Rau i runga i Te Ara.

Te Ara (te Reo Māori) (Manatū Taonga)

Te Ara (Reo Pākehā) (Manatū Taonga)

Te Tai He Kōrero Whakataunga

He hōtaka tuku kōrero ā-matihiko Te Tai e whai ana ki te whakapiki i te māramatanga ki ngā wā o mua mā te tūhura i ngā whakataunga Tiriti me te whakaaweawe pūmau. E whakapūmau ana i ngā kōrero ā-iwi me ngā tāngata i mahi i ngā mahi matua o ngā whakataunga mā ngā uiui ataata-rongo, ā, ka tāngia ngā hītori pāhorau kounga te rangahau, pono, āhei hoki ki te ipurangi.

Te Tai He Kōrero Whakataunga (Manatū Taonga)

Te Hinonga Hītori ā-Waha mō te Pakanga o Vietnam 

He tomokanga tēnei pae tukutuku mō ngā maumaharatanga o Aotearoa me te Pakanga o Vietnam. I auahatia hei wāhanga nō te Hinonga Hītori ā-Waha mō te Pakanga o Vietnam i whakahaeretia e mātou i waenga i te tau 2008 me te tau 2012 me te kohikohinga o ngā uiuinga hītori ā-waha. He rārangi e taea te rapu o ngā ika a Whiro nō Vietnam i runga i tēnei pae tukutuku.   

Hinonga Hītori ā-Waha mō te Pakanga o Vietnam (Manatū Taonga ))

Te Puna Mātauranga o Aotearoa

Kei te Puna Mātauranga o Aotearoa ētahi mōhiohio e pā ana ki ana rauemi whakapapa e wātea ana ā-ipurangi me ētahi atu nō mātāpuna kē. Ka taea e koe te rapu "iwi/hapū" i runga i Tiaki, te rārangi a te Whare Pukapuka o Alexander Turnbull mō ngā kohikohinga kāore i tāngia.    

Aratohu Whakapapa (Te Puna Mātauranga o Aotearoa)

Tiaki (Te Puna Mātauranga o Aotearoa)

Ngā Taonga Kohikohinga Taonga Māori

Kei roto i te Kohikohinga Taonga Māori he rawa ororongo, ataata hoki nō Aotearoa. E kapi ana i te whānuitanga o ngā kātū, ngā takunetanga me ngā kaupapa, tae atu ki ngā mauhanga o te karanga, te whaikōrero, ngā hītori ā-iwi, ā-hapū hoki, te pōwhiri, te marae me te kapa haka, ngā takunetanga Rā o Waitangi (mai i te tau 1913), ngā whakaaturanga raranga, tukutuku, whakairo me te maha noa atu.  

Kohokohinga Taonga Māori (Ngā Taonga)

Te Papa Tongarewa

Neke atu i te 30,000 ngā taonga kei Te Papa Tongarewa e rēhitatia ana i roto i te Kohikohinga Taonga Māori. E kapi ana tēnei i te whānuitanga o ngā rawa, mai i ngā taonga tino whakahirahira —  pērā i ngā whakairo a ngā tīpuna, ngā whakakai, ngā kākahu, me ngā rākau o te riri —  tae atu ki ngā rawa kua 'rawekehia' pērā i ngā kongakonga o te kōhatu nō ngā haukeringa mātai whaipara tangata, ngā wheua manu, ngā wheua whāngote me ngā anga.   

Rangahau Mātauranga Māori (Pae tukutuku Te Papa)

Taonga Māori ki Te Papa (Pae tukutuku Te Papa)

Tahua 

E whakarato ana ngā tari o Te Ara Taonga i ētahi tahua whakataetae mō ngā hinonga ahurea.

Te Tari Taiwhenua

He kaupapa a Te Tari Taiwhenua a Community Matters me te arotahi kotahi ki te whakapakari i ngā hapori i roto i Aotearoa. Ahakoa he wāhanga matua o tana mahi te tāpae tono tahua, pūtea hoki, ka whakatenatena hoki a Community Matters kia mahi ngā tāngata takitahi me ngā rōpū kia whakapāpā me me te panoni ā-pāpori i tō rātou hapori.

Community Matters (Department of Internal Affairs)

Department of Internal Affairs and Te Puni Kōkiri

Oranga Marae

He hōtaka tautoko, tohutohu, whakangao hoki a Oranga Marae mā ngā marae. Ka tuku tohutohu, tautoko hoki  ki ngā whānau me ngā hapū kia āwhina ki te whakawhanake i ō rātou marae me te whakatutuki i ō rātou whāinga. Ko ētahi āhuatanga pea o tēnei tautoko he hinonga waihanga me ngā mahi hei whakarauora i te mātauranga ahurea.  

Oranga Marae (Te Puni Kōkiri)

Heritage New Zealand Pouhere Taonga

National Heritage Preservation Incentive Fund

He pūtea ā-tau te National Heritage Preservation Incentive Fund e tuku tahua ana mō te whakauka o ngā wāhi i runga i te Rārangi Kōrero Tukunga ihotanga o Aotearoa e pupurihia ana e te hunga tūmataiti.   

National Heritage Preservation Incentive Fund (Heritage New Zealand Pouhere Taonga)

Manatū Taonga Ministry for Culture and Heritage

Te whakanui i Te Kāhui o Matariki– Te Tahua o Matariki Nui

Ka whakanui, ka tautoko hoki te Tahua o Matariki Ahunga Nui i te whakahounga o ngā mātauranga e pā ana ki Te Kāhui o Matariki. E hoahoatia ana te tahua ki te tautoko i ngā hapori Māori e ārahi ana i te whanaketanga o ngā kaupapa o Te Kāhui o Matariki e aro ana ki Te Rā Aro ki a Matariki, te hararei tūmatanui, waihoki ki ngā kaupapa matawhānui me ngā mātāpono o Matariki.  

Matariki Ahunga Nui Fund

Tono tahua i raro i te Tahua Matariki Ahunga Nui i runga i tēnei whārangi me te ako he aha ngā mahi e tautokohia ana.

Te Tahua Whakanui i te Rā o Waitangi

The Commemorating Waitangi Day Fund supports events that commemorate the signing of the Treaty of Waitangi and that promote nation and community building. The fund aims to encourage a wider mix of communities to take part in Waitangi Day events.

Commemorating Waitangi Day Fund

This fund supports events that commemorate the signing of the Treaty and increase awareness and knowledge of the treaty through celebrations and local storytelling.

Ngā Kōrero Tuku Iho, Piki! Ake! Ngā Pūtea Hītori ā-Waha o Aotearoa 

E wātea ana ngā Pūtea Hītori ā-Waha o Aotearoa mō ngā hinonga e arahina ana e te hapori e whakaata ana i ngā tuakiri me ngā tirohanga kanorau. E whakarato ana te tahua i te āwhina ahumoni ki ngā hinonga hītori ā-waha e hāngai ana ki te hītori o Aotearoa me ō tātou hononga tata ki Te Moana-nui-a-Kiwa.   

Tahua Ahurea me te Tukunga Ihotanga ā-Rohe

Mā te Tahua Ahurea me te Tukunga Ihotanga ā-Rohe e taea ai e te kāwanatanga ā-rohe te tuku i ngā pūtea rautaki wā kotahi ki te āwhina ki te whakatutuki i ngā hinonga pūrawa matua mō te toi, ahurea, tukunga ihotanga hoki. Ko te take o ngā pūtea ko te whakahou, whakaora, tāpiri atu, me te waihanga i ngā whare i roto i te rāngai whānui o ngā whare whakaatu toi me ngā whare taonga tae atu ki ngā whare taonga ā-iwi.   

Regional Culture and Heritage Fund 

We administer the Regional Cultural Heritage Fund to help communities meet fundraising shortfalls for capital constructions projects in the cultural sector. 

Whiria Te Mahara Ngā Pūtea Hītori o Aotearoa

 Ka tautoko Whiria Te Mahara Ngā Pūtea Hītori o Aotearoa i ngā pou hītori, ngā kairangahau me ngā kaituhi e mahi ana i runga i ngā hinonga pono e tino whakamārama ai i tō tātou mōhiotanga ki ngā wā o mua i Aotearoa.  
 

Te Puna Mātauranga o Aotearoa 

Kei te Puna Mātauranga o Aotearoa ngā taipitopito mō ngā karahipi me ngā whakawhiwhinga e wātea ana mō te mātauranga, rangahau, kaupapa whare pukapuka matihiko hoki.   

Ngā karahipi me ngā whakawhiwhinga (Te Puna Mātauranga o Aotearoa)

Te Papa Tongarewa Museum of New Zealand (Te Papa)

Ka āwhina National Services Te Paerangi mā tana Helping Hands, Travel Subsidy and Professional Development grants. Ka whakangao ki ngā whare taonga, ngā whare whakaatu me ngā iwi ki te taurima i te whakawhanaketanga me ngā hononga hou puta noa i te rāngai.   

Te tahua me ngā pūtea (Te Papa Tongarewa)